🤍Անգելինա Մկրտումյան🤍

Ինչպես մեծերի մեջ կան տխմար և իմաստուն մարդիկ, մանուկների մեջ էլ կան տխմարներ ու իմաստուններ։ Իմաստությունը հասակից կախումն չունի, այդ մի շնորհք է, որ Աստված նրան է տալիս, ում ընտրում է ինքը։ Այսպիսի ընտրվածներ շատ քիչ են լինում թվով։ Ամեն մարդ կարող է իմաստությունը սիրել, իմաստասեր լինել, բայց ո՛չ իմաստուն։ Սողոմոն իմաստունը տասներկու տարեկան ժամանակ արդեն իմաստուն էր։ Դանիել մարգարեն նույնպես իմաստուն էր շատ փոքր հասակից։ Այսպիսի իմաստուն մանուկներ հայոց մեջ ևս շատ են եղել։ Եվ թեպետ դրանց պատմությունը հեքիաթների կարգն է ընկել, բայց ճշմարիտ եղած բաներ կան։ Ահա՛ այդպիսի մի մանուկի պատմություն պիտի անեմ։ ​

* * * Continue reading “Մանուկ-խան” →

1.Որո՞նք են քիմիական արդյունաբերության զարգացման նախադրյալները:

քիմիական արդյունաբերությունը համարվում է ժամանակակից արդյունաբերության
առաջատար եւ արագ զարգացող ճյուղերից մեկը: Նրա հումքային բազան շատ լայն է. բացի
հանքային հումքից (աղեր, ծծումբ, ֆոսֆորիտներ եւ այլն) եւ օրգանական ծագման
վառելանյութերից (նավթ, գազ, ածուխ եւ այլն), օգտագործվում են նաեւ մետաղաձուլության,
անտառարդյունաբերության եւ այլ ճյուղերի արտադրությունների թափոնները:

2.Ի՞նչ դեր ունի քիմիկան արդյունաբերությունը տնտեսության մեջ:

Պատճառն այն է,
որ զարգացած երկրներում վերջին տարիներին մեծ ուշադրություն են դարձնում շրջակա
միջավայրի մաքրությանը, ուստի բնությանը վնաս հասցնելու համար գործարանները ստիպված
են լինում վճարել մեծ տուգանքներ:

3.Ի՞նչ տեղաբաշխման առանձնահատկություններ ունի սննդի արտադրության տեղաբաշխումը:  

Չնայած արտադրական գործընթացների մեքենայացմանը եւ ավտոմատացմանը` թեթեւ
արդյունաբերությունը դեռեւս շատ աշխատատար ճյուղ է, որտեղ հիմնականում զբաղված են
կանայք: Այդ պատճառով էլ թեթեւ արդյունաբերության ձեռնարկությունները հիմնականում
տեղաբաշխված են աշխատուժի կենտրոնացման շրջաններում:

1)Լուծե՛ք հավասարումը.

x+3=3x-7

x-3x=-7-3-
-2x=10
x=5

5x-8=3x-8

5x-3x=-8+8
2x=0
x=0

4x+3(x-7)=5

4x+3x-21=5
4x+3x=5+21
7x=26
x=26/7

3(x+2)-x=10

3x+6-x=10
3x-x=10-6
2x=4
x=2

3(x-1)+x=2x

3x-3+x=2x
3x+x-2x=3
2x=2
x=1

3-x=1+x

-x-x=1-3
-2x=-2
x=1

7x+2=3x-10

7x-3x=-10-2
4x=-12
x=-3

2(x-5)=9

2x-10=9
2x=9+10
2x=19
x=19/2

12+3(x-1)=0

12+3x-3=0
3x=0-12+3
3x=-9
x=-3

8=3(x-4)-x

8=3x-12-x
-3x+x=-12-8
-2x=20
x=-10

2)Հավերն ու ճտերը միասին 20 հատ են։Հավերը 4 անգամ քիչ են ճտերից։Քանի՞ ճուտ կա։

20:4=5
20-5=15
Պատ՝.15 ճուտ

3)124 մետր քաթանը պետք է բաժանել երկու մասի այնպես, որ մի կտորը մյուսից 12 մետրով երկար լինի։ Քանի՞ մետր երկարություն կունենա յուրաքանչյուր կտորը։

x+x+12=124
2x=124-12
124-12=112
112:2=56
x=56
x=68

4)Տուփի մեջ կոճակներ կային։ Երբ տուփի մեջ դրեցին ևս 30 կոճակ, նրանց քանակը դարձավ 95։ Քանի՞ կոճակ կար տուփի մեջ։

x+30=90
x=90-30
x=65

1.Ինչո՞վ է պայմանավորված գազի «ինքնակամ» ընդարձակումը:

Գազի մոլեկուլները կատարում են անկանոն շարժումներ, այդ իսկ պատճառով իրար բախվելիս ընդարձակվում են:

2.Ինչու՞ են գազերը ճնշում գործադրում անոթի պատերին:

Գազը բացի իրար բախվելուց, բախվում է նաև պատերին:

3.Նկարագրեք 83-րդ նկարում պատկերված փորձը և պատասխանեք հետևյալ հարցերին.

փորձի ո՞ր արդյունքն է մեզ համոզում, որ՝ ա. գազի ճնշումն անոթի պատերին ստեղծ-վում է պատերին մոլեկուլների հարվածների շնորհիվ. բ. գազը միատեսակ ճնշում է գործադրում անոթի պատերին: 

Քանի որ ինչքան շատ ենք սեղմում այդքատ  տեղը քչանում է և նկարում այն ստիպված սեղմում է պատերը:Այո գազը միատեսակ ճնշում է կատարում պատերին:

4.Նկարագրեք թաղանթավոր մանոմետրի կառուցվածքը: Ինչպե՞ս է այն աշխատում:

Գազի ճնշումը չափում են ճնշաչափով, սա նրա կառուցվածքն է՝

Թաղանթը, որ բարակ, ճկուն թիթեղ է, հերմետիկորեն փակում է դատարկ տուփը:Թաղանթին միացված է սլաքը, որը կարող է պտտվել առանցքի շուրջ:Երբ ճնշման ուժերի ազդեթությամբ թաղանթը ճկվում է, այդ ճկվածքը փոխանցվում է սլաքին:

5.Սրվակը, որի բերանն ամուր փակված է ռետինե խցանով, դրեք օդահան պոմպի զանգի տակ: Զանգի ներսից օդը հանելիս խցանը դուրս է թռչում սրվակից: Ինչու՞:

Քանի որ այնտեղ կուտակվում են գազեր, և պոմպը հանելով այն դուրս է գալիս միջից:

Բառարան

Ոստիկան | Արաբական խալիֆայության գերագույն իշխանավորը: Հիմնական պարտականություններից էին երկրի ընդհանուր դրության հսկողությունը, հարկահավաքության գործի կազմակերպումը, երկրի ներքին կայունության ապահովումը և նրա պաշտպանությունն արտաքին հարձակումներից։

Խալիֆ (արաբ. բառացի՝ «փոխանորդ», «տեղապահ») | խալիֆաթի (պետության) ղեկավարն է, բացարձակ միապետ, իսլամական աշխարհի կրոնապետ, զինվորական առաջնորդ։ Համարվել է Մուհամմեդ մարգարեի հաջորդը, իսկ Ումմայաններից սկսած՝ աստծու տեղապահը:

Միմյանց դեմ տասնամյակներ շարունակ պատերազմող Պարսկական և Բյուզանդական կայսրությունները թե՛ տնտեսապես, թե՛ ռազմական առումով այնքան էին ուժասպառ եղել, որ 630-ական թվականներին ի վիճակի չեղան դիմակայելու Արաբիայից եկած և հանուն իսլամի մարտնչող զորքերին: Արաբները նախ 636 թ. Ասորիքում պարտության մատնեցին բյուզանդական զորքերին, ապշեցուցիչ արագությամբ նվաճեցին Սիրիան, Միջագետքը և Եգիպտոսը: Հաջորդ տարի՝ 637 թ., Կադիսիայի ճակատամարտում պարտության մատնեցին Պարսկաստանին, իսկ որոշ ժամանակ անց կործանեցին Սասանյան թագավորությունը: Արաբների հետզհետե աճող սպառնալիքը հարկադրեց Բյուզանդիային որոշ առումներով մեղմել իր քաղաքականությունը հայերի նկատմամբ, ինչը չէր նշանակում հրաժարվել նրանց լիակատար հպատակեցման ծրագրերից: Այս պայմաններում մոտ 634 թ. Հայաստանի փաստական իշխանությունն անցավ սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունուն։ Վերջինս 639 թ. Բյուզանդիայի կողմից ճանաչվեց նաև «Հայոց իշխան»։ Օգտվելով դրությունից՝ նույն տարում նա միավորեց Հայաստանի բյուզանդական և պարսկական մասերը:

Տևական բաժանումից հետո առաջին անգամ մասնատված Մեծ Հայքը միավորվեց մեկ կառավարչի իշխանության ներքո: Բայց հավասարակշռությունը փխրուն էր. ներսում հայ նախարարական տոհմերի անհամաձայնությունն էր Թեոդորոսի իշխանությանը, իսկ դրսից արաբական սպառնալիքն էր մոտենում։ Բյուզանդիան չէր աջակցում, բայց հրահրում էր հայ նախարարներին միմյանց դեմ: Այսպիսով՝ յոթերորդ դարի կեսերի քաոսային իրադարձությունները նպաստեցին նաև հավակնոտ նախարարների միջև իշխանության համար մղվող պայքարին:

Թեոդորոս Ռշտունի. հայ-արաբական պայմանագիրը

Արաբների առաջին արշավանքը Հայաստան տեղի ունեցավ 640 թ.։ Ավերվեց Դվինը: Արաբական արշավանքներ տեղի ունեցան նաև 642-643 և 650 թթ.։ Դրանց հակակշռող և հայերին աջակցող ուժեր չկային. Սասանյան կայսրությունն իր մայրամուտն էր ապրում, Բյուզանդիան ինքն էլ մի կերպ էր պայքարում արաբների դեմ: Ավելին՝ այդ ծանր օրերին Բյուզանդիան շարունակաբար պահանջում էր ընդունել Քաղկեդոնի որոշումները՝ իբրև ցանկացած աջակցության նախապայման: Մնալով միայնակ արաբական արշավանքների դեմ, հնարավոր է, նաև դառնացած քաղաքական և կրոնական ճնշումներից՝ Թեոդորոս Ռշտունին կատարեց Բյուզանդիայի հետ հարաբերությունները խզելու վճռական քայլը: 652 թ., երբ պարզ դարձավ, որ արաբներին դիմադրելու միջոցներ չունի, Թեոդորոս Ռշտունին մեկնեց Դամասկոս և պայմանագիր կնքեց Ասորիքի արաբ փոխարքա Մուավիայի հետ: Ըստ այդ պայմանագրի՝ (1) Հայաստանը ճանաչում էր խալիֆի գերիշխանությունը և (2) երեք տարի ազատվում էր հարկային պարտականություններից: (3) Թույլատրվում էր 15-հազարանոց հեծելազոր պահել՝ խալիֆայության հաշվին, և (4) Հայաստանում արաբական զորքեր չէին տեղակայվելու։ (5) Խալիֆայությունը հանձն էր առնում ռազմական օգնություն ցուցաբերել Հայաստանին, եթե ենթարկվեր հարձակման: Պայմանագիրն, ըստ էության, ուղղված էր Բյուզանդիայի դեմ և ծառայում էր երկու կողմերի շահերին: Այն թույլ տվեց Հայաստանին, որոշ ընդհատումներով, պահպանել փաստացի անկախությունը մինչև VII դարի վերջը: Խաղաղության այս կարճատև շրջանը հայ ժողովրդին զարգանալու և բարգավաճելու հնարավորություն տվեց։ Հնարավոր եղավ ավարտին հասցնել հայկական ճարտարապետության գլուխգործոց Զվարթնոցի տաճարը:

Արաբների քաղաքականությունը Հայաստանում

VII դարի վերջին, երբ Արաբական խալիֆայությունը վերջնականապես հաղթեց Բյուզանդիային, նրան այլևս պետք չէր կիսանկախ Հայաստան: 701 թ. արաբական հզոր բանակը ներխուժեց Հայաստան՝ ճանապարհին ավերածություններ գործելով։ Բարեկեցիկ քաղաքներն ու եկեղեցիներն ավերվեցին, բերդերը գրավվեցին, բնակչությունը սպանվեց կամ ստրկացվեց ու տեղահանվեց:

Նվաճելով Հայաստանը և Հարավային Կովկասի տարածքները՝ արաբները հիմնեցին Արմինիա անունով փոխարքայություն, որը ներառում էր Արևելյան Վրաստանը, Աղվանքը և գրեթե ողջ Մեծ Հայքը։ Դրա վարչական կենտրոնը սկզբում Հայաստանի մայրաքաղաք Դվինն էր: Արմինիայի կառավարիչ՝ ոստիկան (էմիր), դառնում էր արաբ ազնվականներից մեկը և կառավարում խալիֆի անունից։ Ոստիկանին էին ենթարկվում բոլոր պաշտոնյաները, այդ թվում՝ Հայոց իշխանն ու հայկական զորքերի հրամանատարը՝ սպարապետը:

Այս բավականին բարդ պայմաններում հայ քաղաքական և կրոնական գործիչների շրջանում հստակ ուրվագծվեց երկու քաղաքական հոսանք: Նրանց մի մասը կարծում էր, որ հարկավոր է ապստամբել և ապավինել Բյուզանդիայի հովանավորությանը, մյուս մասը՝ որ հարկավոր է հրաժարվել Բյուզանդիայի հովանավորությունից և սեփական ուժերով, դիվանագիտորեն պահպանել միավորված Հայաստանի ինքնուրույնությունը։ Առաջին հոսանքը գլխավորում էին Մամիկոնյանները, իսկ երկրորդը՝ Ռշտունիները, իսկ ապա՝ Բագրատունիները։ Երկրորդ հոսանքի ներկայացուցիչները, սակայն, չէին բացառում նաև հակաարաբական ապստամբությունները: Եվ պատահական չէ, որ Հայաստանի՝ արաբական Արմինիա փոխարքայության մաս դառնալուց հետո արաբ ոստիկանների բռնի քաղաքականությունից դժգոհ նախարարների ապստամբությունը գլխավորում էր Սմբատ Բագրատունին: Հետագա ապստամբությունների առաջնորդներն էին Մամիկոնյանները: Այդ ամենը վկայում է, որ քաղաքական իշխանությունը մերթ Մամիկոնյանների, մերթ Բագրատունիների ձեռքում էր, հարկավ՝ արաբական գերիշխանության ներքո:

Ապստամբությունները հիմնականում ձախողվում էին, թեպետ դրական նշանակություն ևս ունենում էին: Դրանք արաբներին ստիպեցին փոխել վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ և ճանաչել նախարարների հողատիրական ժառանգական իրավուքները: Բայց և մեծ էին նախարարների կորուստները: Նախարարական տներից մի քանիսն աստիճանաբար դուրս մղվեցին քաղաքական ասպարեզից, ինչպես Մամիկոնյանները, Կամսարականներն ու Ռշտունիները: Դա արտահայտվեց մանավանդ 774-775 թթ. ապստամբությունից հետո, որը խլեց նախարարների մեծ մասի կյանքը ու լրջորեն թուլացրեց նախարարությունների դիրքերը: Արդյունքում նրանք այլևս երբեք կարևոր դերակատարում չունեցան հայոց կյանքում։ Բայց քաղաքական հոսանքներից չափավոր թևի ներկայացուցիչները, որոնց մեջ հատկապես աչքի էին ընկնում Բագրատունիները, աստիճանաբար կարողացան վերականգնել հարաբերություններն արաբ խալիֆների հետ: Նրանք ազդեցիկ դիրքեր ձեռք բերեցին հայ նախարարների մեջ։

Աղանդավորական շարժումները Հայաստանում

Քրիստոնեական եկեղեցու սկզբնավորման ժամանակներից ի վեր առաջացան մի շարք ուսմունքներ, որոնք հակասում էին եկեղեցու կանոնական վարդապետությանը: Դրանց շարքում առանձնանում էին բորբորիտների, մծղնեականների և պավլիկյանների ուսմունքները: Առաջին երկուսը Հայաստանում տարածում էին գտել IV-V դարերում։ Այս ուսմունքների մասին շատ բան չգիտենք, քանի որ դրանց տեքստերից մեզ ոչինչ չի հասել. օրենքով սահմանված էր, որ այդպիսի գրքեր պահպանողը ենթակա է մահապատժի: Դրանց մասին իմանում ենք միայն եկեղեցու ներկայացուցիչների հաղորդած տեղեկություններից, որոնցով հնարավոր չէ անգամ միմյանցից զատորոշել այդ ուսմունքները, քանի որ դրանք չեն մանրամասնվել։ Այս ուղղությունների հետևորդները չէին ընդունում մկրտության խորհուրդը։ Ըստ նրանց՝ թեպետ այն մաքրում է նախկին մեղքերը, բայց չի կարող ոչնչացնել մեղքի արմատը: Դա հնարավոր էր համարվում միայն տևական աղոթքների շնորհիվ (այստեղից էլ մծղնեականների անունը, որը արամեերենով նշանակում է աղոթել)։ Շարժումներն աստիճանաբար ահագնանում էին, այդ պատճառով էլ եկեղեցին փորձում էր դրանք արմատախիլ անել խիստ պատժիչ միջոցներով։ Հետագայում այդ ուսմունքի հետևորդները ձուլվեցին մեկ այլ՝ Պավլիկյան շարժմանը, որը, սկիզբ առնելով VI դարի վերջերին, մեծ թափ հավաքեց VII-VIII դարերում՝ արաբական տիրապետության ժամանակ: Ոմանք կարծում են, որ շարժման հետևորդներն իրենց անունը ստացել են Պողոս առաքյալի անունից, քանի որ իրենց համարել են առաքյալի հետևորդը: Ոմանք էլ կարծում են, որ անվանումը գալիս է շարժման առաջնորդներից մեկի՝ Պողոսի անունից։

Պավլիկյանների սկզբունքները գրեթե չէին տար- բերվում մյուս աղանդների սկզբունքներից։ Նրանք հավատում էին, որ գոյություն ունի երկու աստված՝ Բարի (Երկնային Հայր) և Չար (Արարիչն աշխարհի): Տեսա- նելի աշխարհի արարիչը չար աստվածն է՝ սատանան, մինչդեռ ինչը հոգևոր է և անտեսանելի, բարի աստծո գործն է։ Նրանք մերժում էին եկեղեցին՝ իբրև «դևերի կացարան»։ Մերժում էին մկրտությունն ու հաղորդությունը։ Դեմ էին մսակերու- թյանն ու սեփականություն ունենալուն։ Ուսմունքը համակարգված էր Ավետա- րանի հիման վրա կազմված մի գրքի մեջ, որ կոչվում էր «Զորություն»։ Դրանից ոչինչ չի հասել մեզ։ Պավլիկյան գաղափարախոսությունը ժամանակի ընթաց- քում ձեռք բերեց նաև սոցիալական երանգներ՝ պայքարելով հարուստների, իշխողների և հոգևորականության դեմ, որոնց համարում էին չարիքի կրողներ: Երբ շարժումը լայն թափ հավաքեց, պավլիկյանները Եփրատ գետի հյուսիս- արևմտյան ափին հիմնեցին Տևրիկ բերդաքաղաքը: Ստեղծեցին զորամասեր, որոնք պետք է պաշտպանեին փոքրիկ «հանրապետությունը»։ Գտնվելով Բյու- զանդիայի տարածքում և լայն աջակցություն ունենալով արաբներից՝ նրանք սկսեցին չենթարկվել կայսրությանը: Կայսրությունը կտրուկ միջոցներ կիրառեց՝ շարժումն արմատախիլ անելու համար: Ի վերջո 872 թ. բյուզանդական բանակ- ները պարտության մատնեցին պավլիկյաններին և ավերեցին Տևրիկ բերդաքա- ղաքը։ Պավլիկյաններից շատերը տեղափոխվեցին Բալկաններ, որտեղ նրանց ազդեցությամբ նոր ուսմունքներ ու սոցիալական շարժումներ ի հայտ եկան, ինչ- պես Ֆրանսիայում՝ կատարների, Բուլղարիայում՝ բոգոմիլյան շարժումները:

Ըստ որոշ հետազոտողների՝ ընդհանուր առմամբ Պավլիկյան շարժումը Հայաստանի համար երկու կարևոր ներդրում ունեցավ։ Նախ՝ պատճառ դարձավ, որ Հայոց եկեղեցին վերափոխվի, և նրա հիմքերն ամրանան: Ապա՝ Պավլիկյան «հանրապետության» ստեղծումը Հայաստանի հյուսիսարևմտյան շրջանը պաշտպանեց արևմուտքի ուղիղ հարվածից և հնարավորություն տվեց Բագրատունիներին վերականգնելու Հայաստանի անկախությունը:

Հայաստանի ինքնավարության վերականգնումը

Ումմայաններին հաջորդած Աբբասյանների օրոք նշանակալի փոփոխություններ տեղի ունեցան Հայաստանում: Ճնշելով ապստամբությունները՝ վերջիններս նվաճված երկրներում ամուր հիմքեր ստեղծելու նպատակով պարբերաբար արաբական ու մուսուլմանական ցեղերի վերաբնակեցում էին կազմակերպում։ Նվաճված տարածքներում, այդ թվում և Հայաստանում, ձևավորվում էին նոր համայնքներ: Արաբ վերաբնակիչներն ամբողջ ցեղերով, տոհմերով ու ընտանիքներով հաստատվում էին Հայաստանում, խլում հայերին պատկանող հողերը: Արաբները բավականին հետևողական էին նաև տեղական նախարարական ընտանիքների նկատմամբ վարվող ջլատման և ոչնչացման քաղաքականության մեջ։ 705 թ. նրանք բազմաթիվ հայ իշխանների հավաքեցին Նախճավանի և Խրամի եկեղեցիներում և այրեցին նրանց։ Որոշ գերիների մահապատժի ենթարկեցին, մյուսներին արտաքսեցին։ Սկզբում համեմատաբար մեղմ էին Հայոց եկեղեցու նկատմամբ, ինչի շնորհիվ այն հնարավորություն ունեցավ առաջին անգամ ի մի բերելու իր կանոնները: Սա եկեղեցու դավանաբանական համակարգման համար նշանակալի քայլ էր։ VIII դարի վերջերից արաբներն էլ ավելի խստացրին իրենց քաղաքականությունը: Հրաժարվելով իրենց հովանավորչական քաղաքականությունից՝ որոշեցին տոհմերին զրկել իշխանությունից և ուղղակիորեն կառավարել Հայաստանը, ինչպես նվաճված երկիր։ Չնայած այդ ամենին՝ որոշ հայ իշխանական տներ ոչ միայն խուսափեցին ոչնչացումից, այլև բավականին ինքնուրույն դարձան, ինչպես Բագրատունիները, որոնք նաև ընդարձակել էին իրենց տիրույթները։ Իսկ երբ Բագարատ Բագրատունին խալիֆի կողմից նշանակվեց Հայաստանի գերագույն կառավարիչ՝ իշխանաց իշխան, անգամ հրաժարվեց հարկեր վճարելուց։ Խալիֆ Մութավաքիլը փորձեց նոր ոստիկանի միջոցով հավաքել չվճարված հարկերը և պաշտոններից հեռացնել հայոց իշխանաց իշխան Բագարատ Բագրատունուն ու գահերեց իշխան Աշոտ Արծրունուն, բայց անհաջողության բախվեց։ Իսկ 850- 855 թթ. տեղի ունեցավ հայերի մյուս խոշոր ապստամբությունը։ Այս անգամ ապստամբությանը հարում էր նախարարների մեծ մասը: 852 թ. խալիֆը զորավար Բուղայի հրամանատարությամբ Հայաստան ուղարկեց պատժիչ մեծաքանակ մի զորաբանակ, որը հետագա մի քանի տարիների ընթացքում կարողացավ ավերել բազմաթիվ գավառներ և ձերբակալել բազմաթիվ նախարարների, բայց, այնուամենայնիվ, չկարողացավ ճնշել ապստամբությունը: Արշավանքն ի վերջո ձախողվեց, և Հայաստանը կրկին վերականգնեց իր ներքին ինքնավարությունը։ Բոլոր նախադրյալները կային օտար տիրապետությունը թոթափելու և Հայաստանի անկախությունը վերականգնելու համար, ինչին ձեռնամուխ եղան Բագրատունիները:

Չարենցի կյանքի հետաքրքիր դրվագներ

Գործնական քերականություն

Չարենցի հուշերից

Վիլյամ Սարոյանը Եղիշե Չարենցի մասին

Գործնական քերականություն

Եղիշե Չարենց «Մինչև ե՞րբ անորոշության մեջ մնամ…»

Գործնական քերակնություն

Գործնական քերականություն

Վերջապես գարուն է

Ռուբայաթներ

1.Ի՞նչ դեր ունի մետղաձուլությունը ժամանակակից կյանքում և տնտեսության մեջ: 

Մետաղաձուլությունը մեծ դեր ունի մեքենաշինության մեջ։

2.Ի՞նչպիսի փոխադարձ կապեր կան մեքենաշինության և մետաղաձուլության միջև:

Մետաղաձուլությույան շնորհիվ ստանում ենք մետաղ, որից հետո ստանում ենք մեքենաներ։

3.Քարտեզի վրա նշել այն երկրները, որոնք առաջատար են մեքենաշինության ոլորտում: 

ԱՄՆ, Բրազիլիա, Ասիա, Հնդկաստան

4.Քարտեզի վրա նշել այն երկրները, որոնք առաջատար են Էեկտրաէներգիայի արտադրությամբ: 

Արեւմտյան Եվրոպա, ԱՄՆ եւ Արեւելյան Ասիա

5.Քարտեզի վրա նշել այն երկրները, որոնք առաջատար են երկաթաքարի արդյունահանմամբ: 

ոկոհաման (Ճապոնիա), Դալյանը (Չինաստան),
Մարսելը (Ֆրանսիա)

Նախորդ դասից գիտես՝ ինչպես են հաշվում նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը:
Այս դասին կծանոթանաս տարրի զանգվածային բաժին հասկացությանը։ Ենթադրենք մարդու քաշը 80,5 կգ է, որից մկանների զանգվածը կազմում է 55,5 կգ, իսկ ոսկրերինը՝ 12 կգ։ Ինչպես որոշենք, թե մարդու քաշի որ մասն է կազմում մկանների զանգվածը, իսկ որը՝ ոսկրերի։
Մկանների և ոսկրերի զանգվածները բաժանենք մարդու ընդհանուր քաշին. Կատարված գործողություններով որոշեցինք մկանների և ոսկրերի զանգվածային բաժինները մարդու ընդհանուր քաշում։ Ո՞րն է տարրի զանգվածային բաժինը: Ինչո՞ւ է անհրաժեշտ իմանալ այն։
Զանգվածային բաժին հասկացությունը կիրառվում է նաև քիմիայում տարբեր հաշվարկներ կատարելիս: Դիտարկենք մեթանի մոլեկուլը, որի քիմիական բանաձևն է CH4: Ինչպես
երևում է բանաձևից, մեթանի մոլեկուլը կազմված է ածխածնի մեկ և ջրածնի չորս ատոմներից: Հաշվենք մեթանի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը.

Մեթանի մոլեկուլում ածխածին տարրին բաժին է ընկնում 12 զ.ա.մ., իսկ ջրածին տարրին՝ 4 1 = 4 զ.ա.մ.: Որպեսզի որոշենք ածխածին տարրի զանգվածային բաժինը մեթանի մոլեկուլում, պետք է
ածխածնին բաժին ընկնող զանգվածը հարաբերենքմոլեկուլի ընդհանուր զանգվածին: Նույն եղանակով կարող ենք հաշվել ջրածին տարրի զանգվածային բաժինը. Մոլեկուլում տարրի զանգվածային բաժինը նշանակվում է հունական
այբուբենի ω (օմեգա) տառով:
Ավելի հարմար է օգտվել ատոմների Аr
-ից և մոլեկուլների Mr
-ից, հետևաբար
տարրի (R) զանգվածային բաժինը մոլեկուլում կարող ենք որոշել ըստ հետևյալ
բանաձևի.

Որտեղ ω-ն տարրի զանգվածային բաժինն է, n-ը՝ ատոմների թիվը (ինդեքսը)։
Ածխածնի և ջրածնի զանգվածային բաժինների համար կունենանք հետևյալ
արտահայտությունները.

Զանգվածային բաժինը ցույց է տալիս, թե տարրի հարաբերական
ատոմային զանգվածի ու ինդեքսի արտադրյալը նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածի որ մասն է կազմում:
Զանգվածային բաժինն արտահայտվում է միավորի մասերով (0,75 և 0,25)կամ ավելի հաճախ տոկոսներով.
ω(C) = 0,75 100% = 75%; ω(H) = 0,25 100% = 25% :
Այսպիսով, ըստ նյութի քիմիական բանաձևի, կարելի է հաշվել.

• նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը.
• տարրերի զանգվածների հարաբերությունը մոլեկուլում.
• տարրերի զանգվածային բաժինները մոլեկուլում։
  Այս ամենը կիրառվում է գործնական և հաշվարկային խնդիրներ լուծելիս։
  Տարրի զանգվածային բաժին, տարրերի զանգվածների
  հարաբերություն

Հարցեր և առաջադրանքներ․

1․Ի՞նչ է ցույց տալիս տարրի զանգվածային բաժինը մոլեկուլում։ 

Զանգվային բաժին հասկացությունը կիռարվում է նաև քիմիայում տարբեր հաշվարկներ կատարելիս։Զանգվածային բաժինը ցույց է տալիս, թե տարրի հարաբերական ատոմային զանգվածի ու ինդեքսի արտադրյալը նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածի որ մասն է կազմում:

2․Հաշվի՛ր տարրերի զանգվածային բաժինները (%) հետևյալ բանաձևն ունեցող նյութերում՝ ա) NO, բ) SO2, գ) HNO3, դ) CuCO3 :

ω(N)=14/16×100=87%
ω(O)=16/16×100=1% (100%)

ω(S)=32/16×100=200%
ω(O)=16/16×100=1% (100%) x2

ω(H)=1/16×100=6,25%
ω(N)=14/16×100=87%
ω(O)=16/16×100=1% (100%) x3

ω(C)=12/16×100=75%
ω(Cu)=64/16×100=400%
ω(C)=12/16×100=75%
ω(O)=16/16×100=1% (100%) x3

3․Համացանցից փնտրի՛ր կերակրի աղի, խմելու սոդայի քիմիական բանաձևերը: Հաշվի՛ր դրանցում տարրերի զանգվածային բաժինները (մասերով և %-ով):

NaCl

ω(Na)=23/16×100=143,75%
ω(Cl)=35/16×100=218,75%

Na₂CO₃

ω(Na)=23/16×100=143,75% x2
ω(C)=12/16×100=75%
ω(O)=16/16×100=1% (100%) x3